جلوگیری از برق گرفتگی و راهنمای جامع روش‌های آن

برق گرفتگی مسئله‌ای نیست که صرفاً در محیط‌های صنعتی یا کارگاه‌های ساختمانی بحران ایجاد کند؛ کافی‌ست یک لحظه غفلت کنیم و تماس ناخواسته‌ای با یک سیم لخت یا بدنه دستگاه برقی داشته باشیم، تا تهدیدهای جانی به سراغ ما بیایند.

سالانه جان هزاران نفر در سراسر جهان به‌دلیل همین اتفاق‌های به ظاهر ساده اما فاجعه‌آمیز گرفته می‌شود. زمانی که اختلاف پتانسیلی بین دو نقطه از بدن ایجاد می‌شود، جریان الکتریکی از بدن عبور می‌کند و عملاً بدن ما به بخشی از یک مدار الکتریکی تبدیل می‌شود که وظیفه خود می‌داند جریان برق را از خود عبور دهد و این دقیقاً همان لحظه‌ای است که خطر آغاز خواهد شد…

اگر تمایل دارید با انواع روش جلوگیری از برق گرفتگی اطلاعات بیشتری داشته باشید؛ لازم است در ابتدا با انواع برق‌گرفتگی آشنا شوید! در این مورد به صورت کلی لازم است بگوییم که برق گرفتگی می‌تواند به دو شکل رخ دهد: مستقیم (مثل لمس سیم برقدار) یا غیرمستقیم (مانند تماس با بدنه فلزی وسیله‌ای که عایق‌بندی‌اش خراب شده).

هدف ما از این راهنما این است که شما بتوانید با آگاهی کامل، هم خود و اطرافیان‌تان را در برابر این خطر نامرئی ایمن نگه دارید و هم در زمان استفاده از خدمات برق کاری به رعایت عایق‌بندی و انجام نکات مهم توسط افراد متخصص، توجه کافی داشته باشید.

جلوگیری از برق گرفتگی؛ اشاره به انواع و موانع

بدن انسان برخلاف آنچه گاهی که تصور می‌کنیم، رسانای بسیار خوبی برای انتقال جریان برق به شمار می‌رود. وقتی در معرض جریان الکتریکی قرار می‌گیریم، بدن خود را به عنوان بخشی از این مدار در نظر می‌گیرد که وظیفه دارد جریان الکتریسیته را از خود عبور دهد. با بروز این اتفاق و ناکامی در جلوگیری از برق گرفتگی ماهیچه‌های بدن دچار انقباض شده و با ایجاد اختلال در سیستم عصبی یا حتی سیستم تنفسی مرگ در یک قدمی بدن انسان قرار می‌گیرد.

جالب است بدانید زمینی که فرد روی آن قرار گرفته است؛ با ولتاژی نزدیک به صفر، بهترین مسیر برای تکمیل شدن یک مدار الکتریکی به‌شمار می‌رود؛ به همین دلیل اگر بخشی از بدن با زمین تماس داشته باشد خطر دوچندان شده، شدت برق‌گرفتگی افزایش پیدا می‌کند و نمی‌توانیم در جلوگیری از برق گرفتگی موفق عمل کنیم!

همان‌طور که گفتیم برق گرفتگی معمولاً از دو راه اتفاق می‌افتد؛ تماس مستقیم با اجزای برق دار (مثل سیمی که روکش آن از بین رفته است) و تماس غیرمستقیم (مثل لمس بدنه فلزی وسیله‌ای که در اثر خرابی داخلی برق‌دار شده است)

جالب است بدانید که جریان‌های پایین برق نیز کمتر از آن‌چه تصور می‌شود، امکان برق گرفتگی دارند و این جریان‌ها نیز می‌توانند مرگ‌بار باشد؛ جریان‌هایی در حد ۵۰ میلی‌آمپر اگر از مسیرهایی مانند قلب یا مغز عبور کنند کشنده هستند و به قول معروف می‌توانند باعث برق گرفتگی شوند.

یکی از نکات مهم در رابطه با دریافت خدمات مربوطه این است که قبل از توجه به قیمت سیم کشی ساختمان، لازم است به آن دقت کافی داشته باشید؛ مهارت متخصصانی‌ست که لازم است برای جلوگیری از برق گرفتگی فرآیندهای فنی را برعهده بگیرند. در واقع باید گفت در رابطه با ایجاد ایمنی کافی، توجه به قیمت‌ها برای انجام فعالیت‌های فنی لازم است در اولویت دوم قرار بگیرد و آنچه که در راس توجه است، تعهد متخصص مربوطه به پیاده‌سازی بسترها و شرایط ایمن است.

به عبارتی متخصصی که در این مسیر شما را همراهی می‌کند، می‌بایست تدابیر لازم را عملیاتی کرده و در فرآیند کاری خود، زمانی را از بابت تامین امنیت سیستم (مانند عایق‌‎بندی، انتخاب متریال، جریان‌سنجی و …)  در نظر داشته باشد!

خدمات برقکاری ساختمان

آیا جلوگیری از برق گرفتگی امکان‌پذیر است؟

عواملی مانند رطوبت پوست (که مقاومت بدن را کاهش می‌دهد) محل تماس، مدت زمان تماس و حتی وضعیت فیزیکی فرد در میزان خطر از جمله فاکتورهای مهم در برق گرفتگی به شمار می‌روند.

مثلاً تماس با دست چپ خطر بیشتری دارد چون به قلب نزدیک‌تر است. تاثیر برق‌گرفتگی روی هر بخش از بدن به صورتی‌ست که گاهی فرد بر اثر انقباض عضلانی به منبع برق می‌چسبد و گاهی هم شدت جریان برق باعث پرت شدن افراد می‌شود.

وقتی صحبت از ایمنی در مسئله جلوگیری از برق گرفتگی به میان باشد، تنها با نصب فیوز یا پوشاندن سیم‌ها کار تمام نمی‌شود؛ ایمنی در این زمینه باید چندلایه، دقیق و کاملاً متناسب با شرایط محیطی باشد. چه در حال طراحی یک سیستم باشید و چه در حال نصب یا استفاده، همیشه لازم است چند گام جلوتر از خطر فکر کنید تا برق گرفتگی را به حداقل برسانید. برای آشنایی با انواع روش‌ جلوگیری از برق گرفتگی همراه ما باشید.

انواع روش‌ جلوگیری از برق گرفتگی به صورت مستقیم

یکی از اصلی‌ترین دلایلی که باعث می‌شود بسیاری از افراد دچار برق‌گرفتگی شوند، تماس مستقیم با بخش‌های برق‌دار یک دستگاه یا سیمی به اصطلاح لخت است؛ بخشی که شاید در نگاه اول بی‌خطر به نظر برسد اما در لحظه‌ای کوتاه می‌تواند زندگی را متحول کند.

در این بخش قرار است با راهکارهایی آشنا شوید که هدف آن‌ها جلوگیری از همین تماس‌های مستقیم است. این روش‌ها بیشتر در شرایطی کاربرد دارند که فرد بدون واسطه با سیم، ترمینال یا تجهیزات برقدار روبه‌رو می‌شود. اگر شما هم در محیطی هستید که احتمال این نوع تماس وجود دارد، مطالعه ادامه این بخش برای شما کاربرد زیادی خواهد داشت.

جلوگیری از برق گرفتگی با عایق‌بندی قسمت‌های برق‌دار

اگر بخش‌هایی از یک دستگاه برقی در دسترس هستند، لازم است حتماً با یک لایه محافظ عایق‌کاری شوند؛ این لایه می‌تواند نوار عایق برق، لوله‌های مخصوص یا پوشش‌های مقاوم باشد. نکته مهم این‌جاست که رنگ یا لاک به‌تنهایی نمی‌توانند نقش عایق مؤثر را بازی کنند.

توجه داشته باشید که عایق مورد استفاده می‌بایست در برابر شرایط مختلف (مثل حرارت، سایش یا فشار مکانیکی) دوام و استقامت مناسبی داشته باشد! مخصوصاً اگر در محیط‌های پرخطر یا پررفت‌وآمد نصب شده باشد. به همین دلیل توصیه می‌کنیم در رابطه با عایق‌بندی تاسیسات، سیم‌ها، بدنه ابزار مورد استفاده و … حساسیت بیشتری به‌خرج دهید.

جلوگیری از برق گرفتگی با محصور کردن تجهیزات

تصور کنید بچه‌ای دست دراز می‌کند تا یک سوکت یا ترمینال را لمس کند؛ اگر آن بخش درون یک محفظه مقاوم و غیرقابل‌دسترسی باشد، خطر منتفی خواهد بود. اگر در جریان این خطر نبودید؛ باید ذکر کنیم که حتی محفظه‌ها هم لازم است به صورتی طراحی و عایق‌بندی شوند که گردوغبار، آب یا ذرات فلزی به داخل آن نفوذ نکرده و امکان باز شدن آن‌ها با دست خالی وجود نداشته باشد (مگر با ابزار خاص یا پس از قطع برق).

به همین منظور برای جلوگیری از برق گرفتگی از راه تجهیزات (مخصوصا در ساختمان‌های قدیمی) لازم است به صورت بازه‌ای وضعیت خروجی‌های برقی (مانند کلید‌ و پریز، سیم لامپ و لوستر، جعبه‌های تقسیم، سیم‌رابط‌ها، جعبه فیوز و …) را چک کنید تا در اثر شل‌شدن اتصال‌ها، آسیب‌دیدگی سیم‌ها و در کل استهلاک، تعویض شوند.

جلوگیری از برق گرفتگی با استقرار در خارج از دسترس

بعضی وقت‌ها بهترین کار این است که اصلاً اجازه ندهیم کسی به تجهیزات برقدار نزدیک شود؛ چرا که اگر برای مثال دو جسم رسانا (فلزی) در کم‌تر از فاصله 2.5 متری قرار گرفته باشند و یکی از این بدنه‌ها دارای جریان الکتریسیته باشد احتمال بروز خطر بسیار بالا خواهد رفت.

به این محیطی که توضیح دادیم، میدان برقی هم‌زمان گفته می‌شود که حتی فقط یکی از این دو جسم هم دارای جریان برق نباشد باز هم خطر از بین نخواهد رفت. در حالت معمول بدن به عنوان رابطی میان زمین و جسم دارای الکتریسیته برق از آن می‌گرفت و با عبور از بدن خود، جریان برق را مدام میان زمین و منشاء برق جابه‌جا می‌کرد. اما در این حالت جریان برق با عبور از بدن انسان ابتدا به زمین رفته و هم‌زمان به آن شیء فلزی دیگر می‌رود. استفاده از سیم ارت و هم ولتاژکننده‌ها در این روش از کاربرد بالایی برخوردار است.

جلوگیری از برق گرفتگی با کلید محافظ (RCD)

کلید محافظ جان (مثل یک ناظر دقیق) تجهیزاتی امن است که جریان فاز و نول را بررسی می‌کند و اگر احساس کند مقداری از جریان به بیرون نشت کرده، در چند صدم ثانیه مدار را قطع می‌کند. این ابزار در محیط‌های مرطوب مثل حمام یا آشپزخانه کاربرد بالایی دارد و استفاده از آن را در محیط‌های مرطوب به شدت پیشنهاد می‌کنیم.

البته توجه داشته باشید که RCD فقط در برابر نشتی به زمین کار می‌کند؛ نه در برابر تماس مستقیم بین دو فاز یا فاز و نول! به همین دلیل لازم است دکمه تست این کلید را هر چند وقت یک‌بار فشار دهید تا مطمئن شوید هنوز درست عمل می‌کند و استهلاک آن منجر به بروز خطا نمی‌شود.

جلوگیری از برق گرفتگی با استفاده از ولتاژ ایمنی خیلی پایین

در محیط‌هایی که تماس ناخواسته با برق تقریباً اجتناب‌ناپذیر است (مثل استخر، حمام یا محل نگهداری حیوانات) استفاده از ولتاژهای پایین زیر ۵۰ ولت را به شما توصیه می‌کنیم تا خطر برق گرفتگی در این محیط ها را به حداقل برسانید.

فراموش نکنید که تجهیزات مورد استفاده در استخرها، محل نگهداری حیوانات و … با کلاس ایمنی خاصی طراحی شده‌اند که در صورت بروز خطا هم احتمال آسیب رساندن به فرد یا سایر موجودات را به شدت کاهش خواهند داد. دوشاخه این دستگاه‌ها معمولاً با مدل‌های رایج تفاوت دارد؛ این مورد را هنگام خرید در نظر داشته باشید.

جلوگیری از برق گرفتگی غیرمستقیم

برق گرفتگی همیشه از طریق لمس مستقیم سیم یا اتصالات برقدار اتفاق نمی‌افتد؛ گاهی شرایطی پیش می‌آید که حتی بدون تماس مستقیم هم خطر همچنان وجود دارد. تصور کنید بدنه فلزی وسیله‌ای که به‌ظاهر خاموش است (به‌دلیل نقص در عایق داخلی) برق‌دار شده باشد. همین تماس ساده با بدنه می‌تواند پیامدهای خطرناکی به همراه داشته باشد.

این بخش به راهکارهایی اختصاص دارد که به شما کمک می‌کند از این نوع خطرات ناپیدا (اما واقعی) پیشگیری کنید. اگر مسئله ایمنی برای شما هم یک مقوله جدی به شمار می‌روند؛ لازم است ادامه این بخش را نیز همراه ما باشید.

برقکاری ساختمان

قطع خودکار مدار با استفاده از اتصال زمین (ارتینگ)

این روش یکی از اصولی‌ترین و متداول‌ترین راهکارهاست! اگر بدنه فلزی یک وسیله برقی به ارت متصل باشد؛ در صورت ایجاد اتصال داخلی، جریان از طریق سیم ارت تخلیه شده و فیوز یا کلید مینیاتوری به‌سرعت وارد عمل می‌شود.

این کار از برق‌دار شدن بدنه جلوگیری می‌کند. شرط مؤثر بودن این سیستم در جلوگیری از برق گرفتگی، پایین بودن مقاومت اتصال به زمین است؛ فراموش نکنید برای پیاده‌سازی سیستم قطع خودکار لازم است لوله‌ها یا اسکلت‌های فلزی در حالت نزدیک هم و به همین سیستم متصل شوند.

جلوگیری از برق گرفتگی با عایق‌بندی دوبل

وقتی نمی‌خواهیم یا نمی‌توانیم از سیم ارت استفاده کنیم، عایق‌بندی دوبل یک راه‌حل مناسب است. دستگاه‌هایی که با این روش ساخته شده‌اند دو لایه عایق کاملاً مستقل دارند و حتی در صورت خرابی یک لایه، خطر تماس برق به بدنه باز هم امکان‌پذیر نخواهد بود. اغلب لوازم قابل حمل مانند سشوارها یا شارژرهای دستی از این نوع هستند و با علامت خاصی مشخص می‌شوند.

جلوگیری از برق گرفتگی با عایق کردن محیط اطراف

گاهی به‌جای ایمن‌سازی خود تجهیزات، لازم است محیط اطراف را ایزوله کنیم. استفاده از کف‌پوش‌های عایق، پوشاندن دیوارها با متریال غیر رسانا یا قرار دادن دستگاه‌ها روی پایه‌های عایق می‌تواند از تشکیل همان مدار خطرناکی که اوایل بلاگ به آن اشاره کردیم، مانع شده و جلوگیری از برق گرفتگی به بهترین نحو انجام شود. این روش بیشتر برای تجهیزاتی کاربرد دارد که محل آن‌ها ثابت است و نیاز به بازدید دوره‌ای دارد.

جلوگیری از برق گرفتگی با هم‌ولتاژکننده‌ها

در محیط‌های مسکونی یا صنعتی، معمول است که بدنه‌های فلزی زیادی در کنار هم قرار بگیرند؛ از لوله‌های گاز و آب گرفته تا بدنه یخچال، لباسشویی یا حتی شوفاژ. حالا تصور کنید یکی از این اجسام فلزی (مثلاً بدنه ماشین لباسشویی) به‌دلیل نقص در سیستم برق‌کشی، به‌طور ناخواسته برق‌دار شده باشد. اگر در همان لحظه، فردی به‌طور همزمان با آن و یک جسم فلزی دیگر تماس پیدا کند، اختلاف ولتاژ بین آن دو نقطه می‌تواند باعث عبور جریان برق از بدن شود.

برای جلوگیری از برق گرفتگی در چنین حالتی، از روشی به‌نام هم‌بندی هم‌ولتاژکننده استفاده می‌شود. در این روش تمام اجسام فلزی قابل لمس که ممکن است اختلاف پتانسیل بین آن‌ها ایجاد شود، با یک سیم مخصوص به‌هم متصل شده و در نهایت به سیستم ارت متصل می‎شوند. این اتصال هم‌سطح، اختلاف ولتاژ بین اجسام را از بین می‌برد؛ به این معنا که حتی اگر یکی از اجسام برق‌دار شود، ولتاژ بین آن و دیگر اجسام صفر باقی می‌ماند و بنابراین خطر عبور جریان از بدن کاملاً از بین می‌رود.

روش جلوگیری از برق گرفتگی با جداسازی الکتریکی منبع تغذیه

با استفاده از ترانسفورماتور ایزوله، می‌توان مدار تغذیه را از زمین جدا کرد؛ در این حالت حتی اگر کسی یک نقطه از مدار را لمس کند؛ به‌دلیل نبود مسیر به زمین، جریان از بدن عبور نمی‌کند و به راحتی می‌توان جلوگیری از برق گرفتگی را به صورت موفقیت‌آمیز پیاده‎سازی کرد. البته این روش محدودیت‌هایی هم دارد! مثلاً باید فقط یک مصرف‌کننده به خروجی آن متصل باشد و سیم‌کشی به‌صورت جداگانه و قابل مشاهده انجام شود.

ایمنی بیشتر با قفل و برچسب‌گذاری (Lock Out – Tag Out)

در محیط‌های صنعتی این روش یکی از پایه‌های ایمنی در جلوگیری از برق گرفتگی به‌شمار می‌رود. قبل از شروع کار کلید برق باید قطع و قفل شود. در مرحله بعد لازم است برچسب هشدار روی آن نصب شود؛ به‌ طوری‌ که هیچ‌کس نتواند به‌اشتباه برق را وصل کند. تست بی‌برق بودن سیستم قبل از شروع تعمیر، آخرین و مهم‌ترین مرحله این فرایند است.

با رعایت این اصول و توجه به نکات مطرح‌شده، می‌توانیم تا حد زیادی در جلوگیری از برق گرفتگی موفق عمل کنیم؛ چون وقتی پای برق در میان باشد، پشیمانی دیگر فایده ندارد و خطرات جسمانی و حیاتی زیادی به دنبال خواهد داشت.

نکات ایمنی کاربردی در جلوگیری از برق گرفتگی

گاهی پیش می‌آید که تصور کنیم حالا که از تجهیزات ایمن استفاده کرده‌ایم یا مدارهای برق‌کشی را مطابق استاندارد طراحی کرده‌ایم، دیگر نیازی به نگرانی نیست و به راحتی جلوگیری از برق گرفتگی انجام شده؛ اما واقعیت این است که هیچ سیستمی بدون خطا یا فرسایش نیست.

حتی بهترین ابزارها هم در معرض آسیب، نشت جریان یا خرابی ناگهانی قرار دارند. به همین دلیل آگاهی و رعایت نکات ایمنی در رفتار روزمره، نقش مهمی در حفظ سلامت ایفا می‌کند. ما باید یاد بگیریم چگونه با این سیستم‌ها به‌درستی و مسئولانه برخورد کنیم؛ چون در لحظه‌ای که انتظارش را نداریم، یک عادت نادرست یا غفلت ساده می‌تواند حادثه‌ای جدی رقم بزند.

• هنگام کار با برق هیچ‌وقت از ابزار یا کابل‌هایی با روکش آسیب‌دیده استفاده نکنید.
• در شرایط مرطوب یا زمانی که دست‌ها خیس هستند؛ از دست زدن به وسایل برقی پرهیز کنید.
• در آشپزخانه و حمام، حتماً از دمپایی‌های پلاستیکی استفاده کنید.
• سیم‌ها را از زیر فرش عبور ندهید؛ گاهی پیش می‌آید که ساییده شوند و خطرناک شوند.
• هر بار که می‌خواهید لامپی را تعویض کنید یا روی کولر کار کنید، از چهارپایه پلاستیکی استفاده کنید.
• پریزهای دارای محافظ کودک، از حوادث ناگوار در خانه مانع شده و جلوگیری از برق گرفتگی می‌تواند امنیت کودکان را افزایش داد.

قبل از هرگونه تعمیرات مربوط به سیستم‌های برقی، لازم است برای جلوگیری از برق گرفتگی مطمئن شوید که برق قطع شده و با فازمتر یا تستر جریان را بررسی کنید.

نتیجه‌گیری

همان‌طور که در انتهای این بلاگ گفتیم؛ آن‌چه در جلوگیری از برق گرفتگی نقش موثری را برعهده می‌گیرد، هم‌زمان با استفاده از عایق و حذف اشیای هادی، تنها به تاسیسات برقی و فضاهای فنی مربوط نمی‌شود! بلکه به عنوان افرادی آگاه لازم است بدانیم رعایت چه نکات کوچکی می‌تواند تاثیر بزرگی در امنیت جانی افراد در مواجه با برق گرفتگی خلق کنند!

اگر تجربه استفاده از روش‌های دیگر را دارید، یا در رابطه با احتمالات سیستمی، پرسشی برای شما ایجاد شده است؛ پیشنهاد می‌کنیم سوالات و تجارب خود در استفاده از روش‌های دیگر در بخش دیدگاه‌ها مطرح کنید تا متخصصان آچاره نیز با پاسخ به آن‌ها همراه شما باشند.

سوالات متداول